نمایشنامهنویسی گام بهگام؛
راهنمای عملی برای نمایشنامهنویسان جوان(5)
فضاهای اجرای تئاتر
حالا که شما شخصیتهایی خاص و قابل قبولی را برای نمایشنامهتان شکل دادهاید، باید آنها در مکان و زمانی خاص قرار دهید. مبحث مکان نمایش به دو بخش قابل تقسیم است؛ یکی مکان یا فضای فیزیکی (واقعی) که نمایش در آن به اجرا درمی‌آید که به آن صحنه‌ی نمایش می‌گویند و دیگری مکان یا فضای مجازی که در آن، داستان نمایش اتفاق می‌افتد.
شنبه ۲۱ تير ۱۳۹۳ - ۱۰:۳۳
کد خبر :
۱۵۵۷۷
*گردآوری و تألیف: حسین فداییحسین
بخش پنجم
◄ مکان نمایش(1)
حالا که شما شخصیتهایی خاص و قابل قبولی را برای نمایشنامهتان شکل دادهاید، باید آنها در مکان و زمانی خاص قرار دهید. مبحث مکان نمایش به دو بخش قابل تقسیم است؛ یکی مکان یا فضای فیزیکی (واقعی) که نمایش در آن به اجرا درمی‌آید که به آن صحنه‌ی نمایش می‌گویند و دیگری مکان یا فضای مجازی که در آن، داستان نمایش اتفاق می‌افتد.مکان نمایش، بخش اول: فضاهای اجرای تئاتر
نمایشها در خلاء اجرا نمیشوند، بلکه فضاهای فیزیکی برای تئاتر وجود دارند که نمایش در آنها به اجرا درمی‌آید. بنابراین قبل از تصمیم دربارهی جا و مکان برای اجرای نمایشتان، باید دربارهی انواع مختلف فضاهای اجرای تئاتر یا سالنهای نمایش، اطلاعات کسب کنید. بعضی اوقات می‌دانید که یک گروه نمایشی خاص (مثلاً گروه تئاتر مدرسه، منطقه یا محلهی شما) قصد دارد بعد از نوشته شدن نمایشنامه، آنرا در چه مکانی به مرحلهی تولید و اجرا برساند. در این شرایط شما می‌دانید که نمایش در سالن اجتماعات مدرسه یا فرهنگ‌سرا و یا کتابخانه‌ی محل اجرا خواهد شد. اگرچه، اغلب، ما نمیدانیم که نمایش کجا تولید و اجرا خواهد شد و حتی اگر بدانیم اولین اجرای آن در چه محلی خواهد بود، از مکان اجراهای بعدی آن بیخبریم. در این رابطه، چند ایده برای راهنمایی شما وجود دارد:
• امکان دارد نمایش شما در یک محل، نسبت به مکان‌های دیگر بهتر جواب بدهد و این اتفاق کاملاً طبیعی است. اکثر نمایشهایی که در «بهترین» شرایط در مکانی به اجرا درمیآیند، لزوماً اینگونه نیست که اگر در جاهای دیگری هم به روی صحنه بروند، خوب جواب بدهند.
• از آن‌جا که ممکن است نمایش شما در جاهای مختلفی اجرا شود، قبل از نوشتن باید دقت کنید امکانات صحنه‌ای پیشنهادی شما تنها مربوط به جا و مکان خاصی نباشد.
در ادامه به چند نوع فضا و مکان اجرای تئاتر اشاره می‌شود.
صحنه‌ی قابعکسی یا پیشگاهی
صحنه‌ی قابعکسی، یکی از مهمترین انواع صحنههاست، که احتمالاً خواستهی شما را برای اجرای نمایشتان بهخوبی برآورده می‌کند. اجرا در چنین صحنههایی معمولاً کار چندان سختی نیست، چراکه بسیاری از ما، به دیدن نمایش در چنین فضاهایی عادت داریم. صحنه‌ی قابعکسی، بازیگران و دنیای نمایش را از تماشاگران جدا می‌کند. اغلب، صحنه بالاتر از قسمتهای دیگر است اما بعضی مواقع، تماشاگران در قسمتی بالاتر از صحنه قرار میگیرند. یعنی هرچه تماشاگران عقبتر نشسته باشند، ردیف صندلیهای آنها بالاتر از بقیه خواهد بود. در صحنه‌ی قابعکسی، شما دارای یک «جعبهی قابل تنظیم» قدیمی هستید؛ مکانی با سه دیوار، بدون دیوار چهارم که برای دیدن تماشاگران باز گذاشته می‌شود. از این مکان میتوانید برای ایجاد چندین فضا و صحنه جهت اجرای نمایش استفاده کنید. (هرچند ایجاد یک صحنه و مکان برای کار مناسبتر است.) در این مکان شما بهخاطر مشکل بودجه و زمان برای تغییر صحنه‌ها درحین اجرای نمایش، محدودیت خواهید داشت. بنابراین باید سعی کنید نمایشنامهتان را طوری تنظیم کنید که در کمترین تعداد صحنه و با تغییراتی اندک و در کمترین زمان قابل جابهجایی باشد.
صحنه‌ی سهسویه یا پیشرانه
در پیکرهبندی یک صحنه‌ی سهسویه، فضای نمایش تا مسافتی در میان جایگاه تماشاگران امتداد مییابد، بنابراین تماشاگران در سهطرف بازیگران قرار میگیرند. بهعبارت دیگر، برای برقراری ارتباط و تبادل احساسات بین دو گروه تماشاگران و بازیگران، هیچ مانع جداکنندهای وجود ندارد. واضح است که این نوع صحنه، فضای خیلی صمیمی ایجاد می‌کند و اگر شما جزو تماشاگران باشید، رویدادهای نمایش درست مقابل رویتان بهاجرا درمی‌آید.
از معایب صحنه‌ی سهسویه این است که شما انعطافپذیری کمی برای استفاده از ابزار و وسایل صحنه دارید. بنابراین فقط میتوانید جلوی دیواره یا پردهی انتهایی صحنه، از وسایلی مثل مبلمان و مانند آن استفاده کنید و کف صحنه را بهعنوان اتاقها یا فضای مختلف بهکار بگیرید. در چنین صحنههایی معمولاً یک مبل یا یک میز نهارخوری ممکن است اتاق نشیمن را تشکیل دهد. یا برای ایجاد محوطه چمن، قسمتی از کف صحنه سبزرنگ شود یا از چمن مصنوعی استفاده شود. (جایگاه تماشاگران در صحنه‌ی سهسویه طوری است که تماشاگران در ردیفهای شیبدار مینشینند و قادر به دیدن کف صحنه هستند.) همچنین، هرگونه تغییر صحنه‌ای، خیلی ساده جلوی دید تماشاگران انجام می‌شود. تولیدات مربوط به صحنه‌ی سهسویه معمولاً در یک فضای واحد، اجرا می‌شود: یک ساختار واحد که در طول نمایش روی صحنه باقی میماند و با اندکی تغییر، صحنه‌های دیگری را بهوجود میآورد. اگر بتوانید نیازهای عملی خودتان را تحت کنترل درآورید، صحنه‌ی سهسویه میتواند روشی عالی برای ایجاد حس صمیمیت در نمایش شما باشد.
صحنه‌ی میدانی یا مدور
در این نوع صحنه‌ی اجرای نمایش که بههیچوجه با صحنه‌ی قابعکسی قابل مقایسه نیست، تماشاگران برای دیدن نمایش، دورتادور بازیگران مینشینند و مسیر ورود و خروج صحنه از بین تماشاگران است. (البته برای این منظور، راهرویی بین صندلیها و جایگاه تماشاگران ایجاد می‌شود.)
نمایشهایی که در چنین فضایی اجرا میشوند، نسبت به تولیدات صحنه‌ی سهسویه، از قابلیت صحنه‌ای کمتری برخوردار هستند. درواقع، چون تماشاگران بهصورت حلقهوار نشسته و دورتادور بازیگرها مستقر شدهاند، بازیگران در هر جایی از صحنه که قرار بگیرند، حداقل از میدان دید یکی از تماشاگران خارج میشوند. بنابراین، اگر میخواهید یک صحنه‌ی داخلی واقعی با سه دیوار داشته باشید، نمیتوانید چنین دکوری را در فضای گرد نصب کنید، چرا که اغلب تماشاگران، بهجای مشاهدهی بازیگران، شاهد قطعاتی از دکور صحنه خواهند بود. در اجرا روی صحنه‌ی گرد، کار و زحمت کارگردان بیشتر می‌شود. یک بازیگر نمیتواند مدت زمان زیادی روی یک نقطه بماند و حرف بزند، چون مجبور است تمامی تماشاگران را مخاطب قرار دهد. اگر شما میخواهید برای این نوع اجرا نمایشنامه بنویسید، بهتر است از مکالمات طولانی یا ایجاد موقعیتی که مانع از حرکت بازیگر روی صحنه شود، اجتناب کنید.
حال سئوال این است که چرا بسیاری علاقه دارند در صحنه‌ی گرد، نمایش اجرا کنند؟ پاسخ شاید این باشد که تئاتر اجرا شده بر روی چنین صحنه‌ای، حس تئاتری خیلی خوبی را منتقل می‌کند. چرا که هر تماشاگر میتواند، علاوهبر صحنه و بازیگران، تماشاگران روبروی خود را هم ببیند و انرژی آنان به وی انتقال پیدا کند.
جعبهی سیاه
صحنه‌ی جعبهی سیاه، انعطافپذیرترین فضا و سادهترین مکان برای نوشتن است، چرا که صحنه و جایگاه تماشاگران هردو یک فضای مستطیل یا میدان بزرگ را تشکیل میدهد و کارگردان میتواند مطابق میل خودش، فضای نمایش و نشستن تماشاگران را تعیین کند. به عبارت دیگر، با یک صحنه‌ی جعبهی سیاه می‌توان هرنوع فضای تئاتری مناسب را ایجاد کرد. در چنین صحنه‌ای هرچیزی امکانپذیر است، اما به یاد داشته باشید که اگر میخواهید نمایش شما همهجا اجرا شود، باید نمایشی را بنویسید که در فضاهای مختلف ازجمله نوع سنتی آن (قابعکسی) قابل اجرا باشد. مکان نمایش بخش دوم: فضاهای وقوع داستان نمایش
داستان یک نمایش ممکن است در یک فضا و مکان، یا در فضاها و مکان‌های متعدد اتفاق بیوفتد. اما شما به عنوان یک نمایشنامهنویس، حتماً می‌دانید هرچه تعداد فضاهای موجود در داستان نمایش بیشتر باشد، زمان و هزینهی بیشتری هم برای اجرای هر صحنه در پی خواهد داشت. در واقع اگر شما بخواهید تغییرات زیادی در طول اجرا در صحنه‌ی نمایش ایجاد کنید، این کار زمانبر خواهد بود. بنابراین نمایشی ننویسید که تماشاگر مجبور باشد در یک فضای تاریک، برای چند دقیقه بنشیند و منتظر تغییر صحنه باشد. اما اگر مجبور هستید تغییری اساسی در صحنه ایجاد کرده و یا صحنه‌ها را در هم ترکیب کنید، سعی نمایید از ترکیب صحنه‌ای استفاده کنید که درحین اجرای یک صحنه، مکان و صحنه‌ی بعدی آماده شود و یا وقفهای معین، در اجرا پیشبینی شود که بتواند این مدت را پوشش دهد.
از ترکیبات مختلف صحنه‌ای به موارد زیر می‌توان اشاره کرد.
نمایش‌های تکصحنهای
این نوع نمایش، برای مدت زمان زیادی رایج بوده است. شخصیتها در این نوع صحنه فضایی را میسازند که تمام اجرا در آن‌جا اتفاق می‌افتد. نمایش تکصحنهای اغلب در اتاق نشیمن یا فضای داخلی دیگری روی میدهد. داشتن یک صحنه‌ی واحد به این معنی است که نمایش شما فقط در یک مکان اجرا می‌شود.
نمایش‌های چندصحنهای
معنای آن دقیقاً واضح و روشن است. یعنی اینکه نمایش، بیش از یک صحنه دارد. حال اینکه یک گروه اجرایی چطور میتواند این صحنه‌ها را ایجاد کند، موضوع دیگری است. آنها میتوانند چندین صحنه و مکان قابل قبول را بهطور کامل بسازند (با این فرض که بتوان تغییرات لازم را بین صحنه‌ها یا در وقفهی بین آنها ایجاد کرد)، یا از صحنه‌های اِلِمانی و نشانهای استفاده کنند.
صحنه‌های اِلِمانی و نشانهای
زمانیکه یک نمایش از صحنه‌های اِلِمانی و نشانهای استفاده می‌کند، به این معنی است که بهجای استفاده از یک صحنه‌ی کامل، برای هر زمان و مکانِ رویداد نمایش، اِلِمان و نشانهای از آن را روی صحنه قرار میدهند. برای مثال، یک نیمکت نشاندهندهی اتاق نشیمن خواهد بود. یک میز آشپزخانه و چند صندلی، آشپزخانه را معین خواهد کرد. حتی با استفاده از نور، می‌توان یک جنگل را کاملاً به تصویر کشید. بنابراین، اگر شما نمایشی نوشته باشید که در طول اجرا نیاز به چند مکان داشته باشد، با استفاده از نشانههایی ساده، کارگردانان میتوانند بدون پرداخت هزینهی زیاد یا صرف زمان زیادتر برای تغییر صحنه، بهراحتی آنرا به اجرا درآورند. از آن‌جا که اغلب گروه‌های اجرایی نمیتوانند با امکانات کامل، نمایش را به اجرا درآورند، استفاده از این روش، فرصتی عالی برای بروز خلاقیت گروه در نشان دادن صحنههایی مانند یک دریاچه، کلاس درس یا مطب دکتر، با کوچکترین اِلِمان و نشانه ایجاد می‌کند.
اگر شما در ذهنتان تصور کنید نمایشتان میتواند روی گردونهایی با نصب پنج صحنه‌ی کامل اجرا شود، و با زدن یک کلید، صحنه تغییر کند، احتمالاً چنین چیزی امکانپذیر نخواهد بود. پس بهتر است از همان ابتدا متنی را بنویسید که برای استفاده در صحنه‌های اِلِمانی و نشانهای مناسب باشد. اینرا به عهدهی خواننده و گروه اجرایی نگذارید که خودش در این باره تصمیم بگیرد.
اگر بهجز یک صحنه‌ی کوتاه، بقیهی نمایش شما در یک مکان اتفاق بیفتد، چه باید بکنید؟ امکان دارد شما واقعاً به یک صحنه‌ی جداگانه برای آن موقعیت جزیی نیاز داشته باشید، و این صحنه، داستان نمایش شما را به جلو حرکت دهد. بنابراین، ابتدا از خودتان بپرسید که آیا این صحنه واقعاً ضروری است، و اینکه آیا می‌توان آنرا در دل فضاها و مکان‌های اصلی اجرا کرد یا نه. اگر این امر امکانپذیر نباشد و هنوز هم بخواهید از یک صحنه‌ی جداگانه استفاده کنید، ممکن است بتوانید یک فضای خاص را در دل فضای اصلی یا خارج از صحنه بهکار بگیرید، مثلاً در جلوی پردهی نمایش. بههرحال اگر کمی ابتکار و خلاقیت داشته باشید، تقریباً همیشه راهی برای حل هر مشکلی در صحنه وجود دارد.
تمرین10: ترکیب صحنه‌ای
به صحنه‌های اصلی و جزیی زیر دقت کنید و بعد پیشنهاد دهید که چطور می‌توان صحنه‌های جزیی را در دل صحنه‌ی کلی نشان داد؟
1. صحنه‌ی اصلی: دفتر مدرسه، مدیر و ناظم درحال مشاجره با دانش‌آموزی هستند که متهم به دزدی یک کتاب داستان از کیف دوست خود در کلاس است. صحنه جزیی: کلاس درس و اصرار دانش‌آموز به دوست خود برای گرفتن کتاب.
2. صحنه‌ی اصلی: دادگاه خانواده، قاضی درحال بررسی پرونده‌ی درخواست طلاق یک زن جوان از همسرش می‌باشد. صحنه جزیی: خانه، مشاجره زن و مرد و ضرب و شتم زن توسط مرد.
3. صحنه‌ی اصلی: بیمارستان، مرد جوانی که بر اثر تصادف بستری شده است و مأمور بیمه در حال صحبت با او و آشنایی با نحوه‌ی وقوع حادثه است. صحنه‌ی جزیی: خیابان، لحظاتی قبل از وقوع تصادف.
لینک کوتاه