مرمت و نگهداری آثار هنری

از آن جایی که خطرات گوناگونی میراث فرهنگی را تهدید کرده و با توجه به اینکه آثار تاریخی از ابتدا با هدف زوال ناپذیری و یا نگهداری دائمی طراحی و ساخته نشده اندف حفظ این آثار مستلزم تلاش بسیار است.

وضعیت یک اثر تاریخی و یا هنری به دو عامل بستگی دارد : یکی مواد تشکیل دهنده ی آن که بسیار متغیر است، و دیگری شرایطی که شیء تحت تاثیر آن قرارداشته است.

به طور کلی مواد تشکیل دهنده ی اشیاء به دو گروه آلی و غیرآلی (معدنی) تقسیم می شود. به طور کلی مواد آلی نسبت به مواد معدنی در برابر پوسیدگی طبیعی ضعیف تراند. یعنی پوسیدگی یا فرسایش تدریجی  (Deterioratrion) در مواد آلی روند سریع تری دارد.

آهنگ تخریب (Rate) در واقع سرعت عمل تخریب یا فرسایش است نسبت به زمان معینی. به طور کلی پوسیدگی به سه حالت رخ می دهد:

1-     پوسیدگی فیزیکی :

تغییرات ظاهری اشیا بر اثر وارد شدن نیروهای فیزیکی و مکانیکی است. مانند : خرد شدن، ÷اره شدن و شکسته شدن.

2-     پوسیدگی شیمیایی :

عوامل مختلف شیمیایی باعث تغییرات درونی ماده و در نتیجه پوسیدگی آن می شود. مانند اسیدی شدن کاغذ.

3-     پوسیدگی بیولوژیکی :

در این نوع تخریب عوامل بیولوژیکی خارج باعث آسیب رساندن به مواد مختلف می شوند. مانند اثر قارچ ها و حشرات مختلف بر روی کاغذ، چوب یا پارچه، منبع تغذیه ای، نور و تاریکی با فراهم کردن محیطی مناسب جهت رشد و فعالیت این گونه عوامل در تخریب مواد مختلف نقش به سزایی دارد.

اشیای مختلف در هر مکان و موقعیتی در معرض خطرات گوناگونی قرار می گیرند. بنابراین لازم است ابتدا عوامل مخرب شناسایی شود، تا با توجه به نوع آسیب و جنس ماده مورد نظر نسبت به مرمت آن اقدام کرد.

 

 

علل تخریب

1-  رطوبت :

مقدار بخار آب موجود در واحد حجم هوا را رطوبت مطلق می گویند.

مقدار آب موجود در هوا تحت تاثیر تغییرات دما، تغییر می کند که آن را به صورت رطوبت نسبی در نظر می گیرند. به عبارت دیگر، نسبت رطوبت مطلق در دمای t به رطوبت اشیاء در همان دما را رطوبت نسبی می نامند.

تغییرات شبانه روزی رطوبت نسبی بر عکس تغییرات شبانه روزی درجه حرارت است. یعنی با افزایش دما، میزان رطوبت نسبی کاهش و با کاهش دما، میزان رطوبت نسبی افزایش می یابد. این افزایش و کاهش رطوبت موجب تخریب آثار هنری و تاریخی می شود.

مواد آلی نظیر چوب، استخوان، عاج و کاغذو... در برابر رطوبت دچار تغییر شکل ظاهری می شوند، که این ناشی از تغییر بافت سلولی آن هاست. تغییرات رطوبت باعث انبساط و انقباض شده و در نهایت خود را به صورت تاب برداشتن، باد کردن، چروک شدن و... نشان می دهد. مواد غیر آلی (معدنی) در برابر تغییرات رطوبت خرد و تخریب می شوند.

تضعیف چسب ها، پوسیدن آهار کاغذ، محو شدن جوهر مرکب، کپک زدن چرم، چسبیدن کاغذها به یکدیگر، سستی و کشیده شدن بوم نقاشی، لکه دار شدن کاغذ و پوست و پیشرفت خوردگی فلزات از جمله تاثیرات رطوبت بر مواد مختلف است.

علاوه بر نکات ذکر شده، افزایش رطوبت، با فراهم کردن محیطی مناسب برای رشد انواع قارچ ها، باکتری ها و حشرات موذی و فعال شدن بسیاری از واکنش های شیمیایی باعث تخریب آثار می گردد.

2- درجه حرارت:

تغییرات دما علاوه بر تاثیر مستقیمی که در تخریب آثار دارد، با تغییر میزان رطوبت نیز باعث از بین رفتن اشیاء می شود. دمای زیاد با کاهش رطوبت و افزایش خشکی و دمای کم (یعنی کم تر از نقطه انجماد)با ازدیاد حجم آب باعث تخریب می شود. می توان گفت مهم ترین علت تخریب ساختمان ها و تندیس های سنگی تغییرات دماست.

3-  آلودگی هوا :

در اثر واکنش رطوبت هوا با گازهای ناشی از سوخت مواد مختلف ، ترکیبات اسیدی تولید می شود که باعث تخریب اشیای مختلف در فضای آزاد می گردد.

از جمله آلوده کننده های گازی موجود در هوا؛ ترکیبات گوگردی مثل : انیدرید سولفور، گاز هیدروژن سولفوره، گازکربنیک و اکسید نیتروژن هستند که در ترکیب با رطوبت هوا، اسیدهای مختلفی را مانند: اسید سولفوریک، اسید کربنیک،اسید نیتریک تولید می کنند.

این اسید تولید شده یکی از عوامل مخرب است.

لکه شدن، سیاه شدن رنگ های سربی و تیره شدن فلزات از جمله اثرات مواد آلوده هستند.

4-  نور و روشنایی :

اشیای موزه ای در معرض نور خیلی شدید آسیب می بینند. در واقع پرتوهای موجود در نور باعث تغییرات فتوشیمیایی در ساختار مواد ( مثل رنگ و بافت پارچه و کاغذ) می شود. بر اثر انرژی وارد بر اشیاء سطح آن را گرم کرده و گرما باعث افزایش انرژی جنبشی ملکول ها و در نتیجه تخریب فیزیکی می شود. از اثرات دیگر آن ایجاد شرایط مناسب برای فعل و انفعالات شیمیایی است. بدین صورت که با شکستن پیوندهای ملکولی آن را آماده انجام واکنش شیمیایی می نماید. نور منتشر شده از منابع نوری طبیعی یا مصنوعی، آسیب های مختلفی را وارد می کند. شدت آسیب ها به طول موج پرتوهایی که به شیء اصابت می کند بستگی دارد.

هر چه طول موج پرتوها کوتاه تر باشد، انرژی آن زیادتر است در نتیجه اثر مخرب آن نیز بیشتر خواهد شد. مواد آلی بیش تر از سایر مواد به نور حساس هستند. مثلا در اثر نور، رنگینه های منسوجات کم رنگ شده و یا کاغذ زرد و شکننده می شود.

پرتوهای ماوراء بنفش مخرب ترین اثر را بر روی مواد دارند زیرا طول موج کوتاه دارند.

نور مادون قرمز، عامل آسیب حرارتی است. این آسیب به طور مستقیم یا همراه با تغییر رطوبت هوا یا شیء بروز می کند. از جمله اثرات این نوع آسیب می توان به تاب برداشتن تخته های نقاشی شده و ترک برداشتن چوب اشاره کرد.

5-     مدفون بودن در خاک :

مواد آلی و معدنی مدفون در خاک در اثر نوع خاک و میزان رطوبت و نمک آن متلاشی می شوند. نمک های موجود در خاک باعث تجزیه مواد آلی می شود. به طور مثال، سطح شیشه در برابر خاک به سرعت فرسوده شده و تشکیل لایه های نازکی را می دهد که شبیه رنگین کمان دیده می شود.

در بین فلزات، نقره، مسو برنز در خاک نمکی بیش تر در معرض خطر هستند. این فلزات در اثر واکنش شیمیایی، سریعا تبدیل به کلرید می شوند، که موجب تخریب سطح اجسام یا خوردگی اشیاء فلزی می شوند.

6-     آب:

آب نیز یکی از عوامل مخرب به حساب می آید و املاح موجود در آن باعث تخریب مواد مختلف از جمله چوب و فلزات می شود.

همان گونه که قبلا توضیح داده شد، نمک های موجود در آب با فلزات واکنش شیمیایی انجام می دهند و باعث تجزیه و خوردگی اشیاء فلزی می شود.

7-     آسیب های ناشی از موجودات زنده:

این موجودات هر چه کوچک تر باشند، تاثیر مخربشان غافلگیرانه تر است. اغلب پیش از بروز تخریب نمی توان به وجود آن ها پی برد. از جمله این موجودات، باکتری ها، موریانه ها، انواع موش ها، سوسک چوب، بید و حشرات دیگر هستند. باکتری ها به سنگ های ساختمانی، دیوارها و دیوارنگاره ها به شدت صدمه وارد می کنند.حشرات به موادی مانند کاغذ، پشم یا پارچه آسیب فراوانی وارد می کنند.

علاوه بر موارد ذکر شده عوامل دیگری مانند حوادث طبیعی (سیل، زلزله و...)، آسیب های ناشی از جنگ، عیوب مرمتی، آسیب هایی که در حین جابه جایی به آثار وارد می شود و ... باعث تخریب آثار هنری و تاریخی می گردد.

 

 

مرمت

مرمت عبارت است از کلیه اعمالی که به منظور استحکام بخشی و تداوم زمانی یک اثر با رعایت اصولی خاص، صورت می گیرد.

این دانش به دو شاخه اصلی، مرمت بنا و مرمت اشیا تقسیم شده است.

در بخش بناهای تاریخی مشخصا با بنا سرو کار داریم. در بخش مرمت اشیای تاریخی معمولا دو مبحث فن شناسی و آسیب شناشی اشیای تاریخی مطالعه می شوند. مبحث فن شناسی به چگونگی ساختار اشیاء و روش ساخت آن می پردازد و در بحث آسیب شناسی، آسیب ها و بیماری های خاص اشیاء که در طول زمان بر پیکره ی اشیاء ایجاد شده پژوهش می شود. علوم شیمی و فیزیکی از علوم پایه دانش حفاظت و مرمت به حساب می آیند.

انواع مرمت

1-     مرمت حفاظتی :

در این نوع مرمت هدف اصلی نگهداری و حفاظت از اثر (بنا) است. در این روش مرمتی دگرگونی مشخصی به وجود نمی آید.

در این نوع مرمت میزان مداخله در شکل و شرایط موجود اثر تا اندازه ای است که اثر مرمت شده شباهت کامل با وضع اثر در زمان شروع مرمت داشته باشد. بنابراین محدودیتی در اعمال روش های مرمتی و حفاظتی وجود دارد. یعنی هر عملی انجام می گیرد به شرط آن که شرایط اولیه قبل از مرمت استمرار یابد.

2-     آناستی لوز :

آناستی لوز یا بازسازی سبک فضای معماری، بازسازی و ترکیب مجدد آن چه از معماری های قدیم باقی مانده است می باشد.

به عبارت دیگر روی هم قرار دادن آثار موجود (بقایای اثر) در خود بناست به طوری که شکل آخرین ترکیب آن ها بیش ترین شباهت را به سبک اولیه بنا داشته باشد. هم چنینی در صورت موجود نبودن برخی از قطعات و اجزاء عنصر جدید باید به گونه ای تهیه و نصب شود که در فاصله ی نزدیک تشخیص داده شود و بتوان عنصر اصلی را از عنصر جدید متمایز کرد.

3-     پاکسازی سبکی :

در این روش الحاقات اضافی و ناهمگن با شکل اصلی یک اثر حذف می شود. در بعضی آثار مرمت شده الحاقاتی صورت گرفته که در برخی موارد بی مورد و اضافه بوده و یا به اصالت اثر لطمه وارد می کند. در این روش این گونه الحاقات حذف و اصالت شکل اثر بازگردانده می شود.

 

4-     مرمت تکمیلی :

در این نوع مرمت بخش های از بین رفته بنا یا شیء بازسازی می گردد. در بعضی موارد نقاط حذف شده بزرگ است و به یکپارچگی اثر لطمه می زند که بایست بخش از بین رفته بازسازی شود. اما در مواردی بسیار کوچک است که نیازی به انجام این کار نیست.

5-     مرمت تاریخی:

در این روش هدف زنده نگه داشتن تاریخی بودن یک اثر است. به عبارت دیگر نقش تاریخی اثر تعیین کننده چگونگی مرمت خواهد بود.

6-     مرمت استحکامی :

هدف از این روش حفظ استقامت اسکلت اثر در برابر نیروهای مربوط به عملکردهای داخلی و یا عوامل خارجی مثل زلزله می باشد. مثلا تعویض یا تقویت موضعی مصالح و یا تعویض یا تقویت عناصر نامناسب و سست شده و یا تقویت اسکلت عمومی اثر.

7-     مرمت جامع :

این روش کامل تر از روش های دیگر است و با توجه به ویژگی های اثر، و با استفاده از مناسب ترین اصول فنی و مواد و مصالح مناسب و حفظ ارزش های اصیل یک اثر طرح مرمت تنظیم می شود.

برخی از مواد شیمیایی مورد استفاده در مرمت

رزین

رزین دسته ای از مواد آلی طبیعی و سنتزی هستند که خواص فیزیکی آن ها و عملکردشان در برابر حلال ها مشابه است. از جمله رزین های مورد استفاده در مرمت : دامار،کوپال و ماستیک می باشد.

رزین های اپوکسی

این مواد از واکنش گروه های اپوکسید و آمین ها به وجود می ایند که از کاربردی ترین چسب های مورد استفاده در مرمت هستند. و به دلیل قابلیت اختلاط با انواع پودرها (مانند پودر سنگ و فلز) برای کارهای قالب گیری مناسبند.

سریشم ها

به تمامی چسب های محلول در آب (حیوانی، گیاهی و سنتزی) اطلاق می شود. ژلاتین، سریشم پوست، سریشم ماهی از جمله سریشم های حیوانی هستند که از کلاژن موجود در بافت های پیوندی حیوانات تهیه می شود. اتین نوع چسب ها را در حالت گرم به کار می برند.

سیانواکریلات ها

پایه چسب هایی است که به سرعت سخت می شوند و دوام بالایی دارند.

محلول های قلیایی

این محلول  مانند محلول های سود و پتاس، روغن ها و رزین ها را صابونی کرده تا برای رنگبری و تمیز کردن سطوح کثیف استفاده شود.

حلال ها

مایعات آلی و معدنی هستند که می توانند سایر مواد نظیر رزین، موم و چربی را حل کنند. مهم ترین آن ها الکل ها، کتون ها (مانند استون)، اترها، گروه های هیدروکربنی (مانند نفتالین و بنزن) و هیدروکربن های هالوژنه (مانند کلروفوم، تتراکلرید کربن) می باشند. از آن ها برای تمیز کردن مواد آلی نظیر پارچه و چربی زدایی فلز و یا پاک کردن ورنی نقاشی به کار می رود.

پلی وینیل استات ها

از پلیمریزاسیون آن ها ترکیباتی به دست می آیدکه از آن ها برای تولید چسب ها و تثبیت کننده ها استفاده می شود.

موم ها

دسته ای از ترکیبات آلی حیوانی یا گیاهی هستند که در دمای پایین نرم و قابل انعطاف می شوند. از جمله موارد استفاده موم، آسترگیری تابلوهای نقاشی و اصلاح سطوح است.

اسیدها

ترکیبات هیروژن دار آلی یا معدنی اند که برای از بین بردن لایه های خورنده در سطح فلز به کار می رود.

نمک ها

از واکنش قلیایی با اسیدها این نوع ترکیبات به وجود می آیند. از آن ها برای تمیزکاری، اسیدزدایی کاغذ و ... استفاده می شود. همان طور که قبلا اشاره شد، این نمک ها می توانند باعث تخریب اشیاء شوند.

 

 

مرمت سفال

1-  بررسی سفال:

بررسی سفال از لحاظ موادافزوده، پخت، جنس، استحکام و در کل بررسی ساختار سفال، چگونگی رفتار ما را با سفالی که برای مرمت در دست می گیریم مشخص می کند. تشخیص مواد افزوده در ساختار سفال به جهت انتخاب مخلوط مرمتی برای بازسازی سفال است. در صورتی که پخته بودن سفال مشخص نباشد لازم است نسبت به پختن آن اقدام کرد. سفال را با حرارت حدود 750 درجه سانتی گراد در کوره آزمایشگاهی به مدت چند ساعت قرار داده و در همان کوره نگه داشته تا به تدریج سرد شود.

2- بررسی رسوبات :

پیش از انجام هرگونه فعالیتی ابتدا مطالعات آزمایشگاهی بر روی رسوبات موجود در سطح سفال انجام می گیرد.

3- شستشو و نمک زدایی :

در شرایط نگهداری مناسب، نمک های موجود در خلل و فرج سفال می تواند فعال شده و موجب تخریب سفال گردد. برای جلوگیری از این آسیب احتمالی، سفال ها تحت عملیات بلندمدت نمک زدایی قرار می گیرند. در درجه اول سفال در آب شسته می شود. در صورت پاک نشدن رسوبات و لایه های چربی می توان به نسبت آلودگی از اسید کلریدریک یا اسید نیتریک و یا الکل استفاده کرد.

4- خشک کردن سفال :

قطعات سفال را با درنظر گرفتن شرایط مناسب برای شروع کار وصالی، خشک می نمایند. خشک کردن نادرست می تواند موجب ترک های ریز، تغییر شکل، تاب برداشتن قطعات و یا شکنندگی سفال شود.

5- استحکام بخشی :

برای استحکام بخشی لبه شکستگی ها، محلول پارالویید در استون با درصد 5 را با قلم مو به نرمی بر لبه آن می کشیم. این کار هم برای جلوگیری از سایش و خرد شدن سفال ها صورت می گیرد و هم با قشر نازکی که به وجود می آورد مانع نفوذ نمک های موجود در مواد پراکنده ترمیمی به خلل و فرج سفال می گردد.

6- وصالی موقت :

پس از قطعه یابی، قطعات سفال را به طور موقتی به هم اتصال می دهیم. این کار برای مشخص کردن قطعات کمبود، به دست آوردن اتصال قطعات و دست یابی به تصویری ذهنی از سفال انجام  می گیرد. برای وصالی موقت از چسب نواری کاغذی و به ندرت از چسب مایع استفاده می شود.

7- وصالی :

با کمک چسب های مناسب و برگشت پذیر قسمت های مختلف به هم چسبانده می شود. تمیز کردن لبه های شکستگی قبل از چسباندن ضروری است. چسب را به هر دو لبه شکستگی مالیده و چند لحظه صبر کرده تا چسبناک شود. سپس لایه نازکی از چسب تازه را دوباره به لبه ها می مالند و دو تکه را کنار هم قرار داده و محکم فشار می دهند. لازم است فشار تا نیم ساعت حفظ شود. تکه های کوچک چسبیده شده را می توان به طور موقت با زاویه ای مناسب در شن قرار داد تا چسب سفت شده و فشار اضافی بر آن وارد نشود. برای تکیه گاه قطعات بزرگ تر می توان از کیسه های کوچکی که حاوی شن و تکه پارچه است استفاده کرد. پس از خشک شدن  برای پاک کردن چسب اضافی از حلال مناسب مثل استون استفاده کرد.

برای چسباندن قطعات از چسب های مختلف مثل دورفیکس، لاک شیشه ای غلیظ در الکل، رزین رزورسینول_ فرمالدئید (که به آئرودوکسی 185 مشهور است) استفاده کرد.

8- بازیابی قطعات :

با مخلوطی مرمتی بخش های کمبود را بازسازی می کنیم. این کار به تناسب سفال و دهانه آن با شیوه های متفاوتی از جمله قالب گیری با موم و افزودن تدریجی انجام می شود.

اگر سفال ساختاری ظریف دارد، کمی پلاستیسین را گرم کرده و روی یک صفحه شیشه ای         می غلتانند و با ورقه ای به ضخامت حدود شش میلی متر از آن،چنان قسمت خالی را از داخل می پوشاند که هنگامی که فضای موجود با گچ پر می شود، پلاستیسین علاوه بر این که حائل گچ است انحنای صحیح را نیز در گچ ایجاد می نماید. اگر دهانه شیء کوچک باشدف گچ را باید از خارج کم کم و بدون حائل در قسمت خالی قرار داد تا در نهایت فضای خالی را پر کند. در این صورت فضای داخلی زیاد صاف نخواهد بود ولی چون در معرض دید نیست اشکالی ایجاد نمی کند.

اگر لازم باشد به نسبت رنگ شیء سفالی از گچ رنگی استفاده نموده، پودر خشک رنگ مورد نظر را با پودر گچ مخلوط کرده و سپس آب را به آن اضافه می کنند. هنگامی که با آب مخلوط می شود رنگ آن خیلی تیره به نظر می آید. اما با بخار شدن آب از گچ همان رنگ اصلی که پیش از مرطوب شدن وجود داشت، به تدریج دوباره حاصل خواهد شد.

برای ساختن گچ، ابتدا مقداری آب سرد را در ظرفی ریخته و پودر گچ را به آن اضافه می کنند تا     توده ی مخروطی شکل بالای سطح آب دیده شود. سپس مخلوط را هم می زنند تا گل غلیظی به دست آید که نشانه ی سفت تر شدن در زمان 30 ثانیه می باشد. در این موقع مخلوط برای استفاده آماده خواهد بود. اگر گچ سریعا در ظرف سفت نشود، باید مقدار بیشتری پودرگچ اضافه کرد تا سفتی لازم به دست آید.

مالیدن گچ در قسمت مورد نظر باید به اندازه ای باشد که گچ در همه قسمت ها کمی بالاتر از سطح ظرف قرار گیرد. سپس باید به وسیله تراشنده گچ، گچ را آن قدر تراشید تا سطحی یکنواخت با سطح ظرف پیدا کند. سپس پلاستیسین را از پشت محل ترمیم شده برداشته و سطح گچ را به صورت دلخواه درمیاورند.

9- تمیزکردن :

زدودن مخلوط مرمتی که بر روی بدنه سفال باقی مانده است به وسیله پنبه آغشته به محلول آب مقطر و الکل.

10- تثبیت نهایی :

با یک قلم موی نرم لایه ای از محلول پارالوییدی در استون با درصد 3 بر تمام سطح شیء می کشیم که باعث استحکام بیشتر سفال می شود.

مرمت شیشه

سطح اشیای شیشه ای در اثر مدفون بودن درازمدت در زیر خاک، هیدرولیز و دچار دگرگونی می شود. هیدرولیز باعث تشکیل لایه های نازکی در سطح شیء و نهایتا پدیده ی قوس و قزح می شود. بعضی از شیشه ها دچار ضایعه ای به نام «بیماری شیشه» می شوند. این حالت در شیشه های پرپتاس شایع است. رطوبت زیاد موجب فرونشست پتاسیم این شیشه ها می شود، این پتاس به صورت هیدرات، با دی اکسید کربن هوا واکنش نشان داده و کربن های جاذب الرطوبه ای تولید می کند که خود باعث تجمع بیش تر رطوبت در سطح شیشه می شود که نتیجه این پدیده مات و رگه رگه شدن سطح شیشه است.

شیشه متشکل از یون های پلی سیلیکات با بار الکتریکی منفی است که در داخل آن یون های مثبت، بار منفی شبکه ای سیلیکات را خنثی می کنند. با کاهش میزان یون های کلسیم، منیزیم و آلومینیوم، تحرک یون های پتاسیم و سدیم افزایش پیدا خواهد کرد و در صورت مجاورت با رطوبت، این یون های فعال شده از شیشه خارج شده و با هیدروژن آب ترکیب شده و طی این واکنش، هیدروکسید سدیم و پتاسیم ایجاد می شود که بسیار رطوبت گیر هستند. با جذب بیش تر رطوبت، قطرات آب بر روی شیشه تشکیل می شود و به این شیشه در این حالت «عرق ریز» (یا گریان) گفته می شود. این اولین مرحله بیماری شیشه است. در صورتی که در این مرحله شیشه مرمت و محافظت نشود، شیشه به تدریج کدر و رگه رگه شده و نهایتا تکه های آن از هم جدا می شود.

 

 

عملیات مرمتی بر روی شیشه :

1-     شستشوی شیشه با آب.

2-     شستشوی با الکل.

3-     قرار دادن شیشه در محیطی دارای رطوبت نسبی پایین (کم تر از 40%) . برای حفاظت شیشه

می توان آن را در خلاء مواد نم گیر قرار داد.

4-     وصالی :

برای چسباندن شیشه بهتر است پس از شستشوی کامل تکه های شکسته با استون، استیک اتر یا تری کلرواتیلن، از چسب های نیترو سلولزی، استفاده شود، زیرا این چسب ها بر خلاف رزین های اپوکسی که فقط با حرارت نرم می شوند (فرایندی که باعث آسیب دیدن شیشه های قدیمی می شود) دارای قابلیت حل مجددند. از دیگر چسب هایی که برای چسباندن شیشه  استفاده می شود می توان از چسب پرسپکس نام برد. از چسب های دیگری که برای این کار استفاده می شود می توان از چسب نیتروسلولز مثل دوروفیکس و چسب های اپوکسی نام برد.

5-     مدل سازی یا قالب ریزی شیء :

در صورتی که قطعاتی از شیشه از بین رفته و یا بسیار خرده شده باشد، می بایست بخش کمبود به وسیله ی پرکننده ی مناسب پر شود.

برای این منظور می توان از مخلوط رزین های پلی متاکریلات یا پلی استر و پرکننده (پودر شیشه، دانه های رزین پلی استر) استفاده کرد. در صورت رنگی بودن شیشه می توان از رنگ های مایع برای هم رنگ کردن استفاده نمود.

مرمت فلز

تقریبا تمامی فلزات با شکل گیری رسوبات معدنی خصوصیات فلزی خود را از دست می دهند و به اصطلاح خورده می شوند. این پدیده بر اثر فعل و انفعالات شیمیایی و الکترو شیمیایی مختلف صورت گرفته و سرعت آن به ماهیت فلز و شرایطی که تحت تاثیر آن قرار می گیرد بستگی دارد. خوردگی فلز باعث تغییر ظاهری آن می گردد. پیش از شروع عمل مرمت لازم است ماهیت و مکانیزم خوردگی فلزات شناخته شود. هدف از مرمت آثار فلزی پاک کردن نمک هایی است که بر اثر خوردگی در سطح فلز ایجاد می شود.

 مرمت آثار فلزی

1-     انجام رادیولوژی :

این عمل برای تشخیص وجود مغز فلزی اشیا جهت برگزیدن روش درست حفظ و احیای آن ها انجام می گیرد.

2-     تشخیص ماهیت و مکانیزم خوردگی فلزات :

شرایط لازم برای خوردگی فلز اغلب بر اثر وجود یک عامل فعال، مثل کلر موجود در زمین، که با فلز واکنش شیمیایی می دهد، فراهم می شود.

3-     پاکسازی فلز :

رسوبات خاک و نمک های سطحی و آسیب رسان فلز و تاول های هیدروژنی در صورت آسیب رسان بودن پاکسازی می شوند. در بعضی موارد تشکل نمک های معدنی در سطح فلز آن قدر پیشرفت می کند که مغز فلزی شیء از بین می رود و در برخی موارد، نمک های تشکیل شده متراکم و پایدار باقی مانده و تغییر دیگری رخ نمی دهد. در این گونه موارد نه تنها ظرافت های شکل و تزیینات آن حفظ شده بلکه رنگ و بافت زنگار باعث جلوه بهتر خواهد گردید.

بزای مرمت فلز خورده شده، سه روش وجود دارد :

1-   احیای الکترو شیمیایی :

در این روش شیء فلزی مورد نظر را درون ظرفی لعاب دار قرار داده و روی آن را با دانه های روی می پوشانند و سپس محلول سود را در ظرف می ریزند و به مدت یک ساعت می جوشانند. برای نگه داشتن حجم مایع به میزان اولیه، می توان آب مقطر به آن اضافه کرد. در نتیجه احیای الکتروشیمیایی قشرهای سطحی شیء نرم می شوند. اگر سطح فلز کاملا پاک نشد، می توان عمل احیا را بار دیگر با روی و سود تازه تکرار کرد. به وسیله تکرار عمل احیا و به کمک برس زدن و شستشوی بعدی باید تمام سطح فلز راپاک کرد. در بعضی موارد که باقی مانده رسوبات حتی با برس های فلزی و شیشه ای نیز پاک نشد، باید آن ها را از سطح فلز تراشید و کند.

2-   احیای الکترولیتیکی :

در این روش که معمولا به احیا الکتروشیمیایی ترجیح داده می شود از جریان برق استفاده می شود. به این صورت که شیء فلزی را در یک محلول الکترولیت مناسب مثل محلول کربنات سدیم قرار داده و قطب منفی یا کاتد تشکیل می دهد. قطب مثبت را غالبا از فولاد ضدزنگ انتخاب می کنند. با عبور جریان برق، هیدروژِن در کاتد متصاعد شده و با احیای نمک های روی شیء  آن ها را پاک می کند و با ادامه یافتن عمل کلرور ها از قطب منفی به قطب مثبت (آند) منتقل می شوند.

جریان برق باید مستقیم باشد. جریان را می توان از سلول خازن، یا با گرفتن برق 12 ولت به کمک ترانسفورماتور از برق متناوب و یک سو کردن آن به دست آورد.

بزای این کار از محلول 5 درصد کربنات سدیم به عنوان الکترولیت و دو قطب مثبت با فاصله ی مساوی در دو طرف کاتد در فاصله چند سانتی متری آویزان می شوند استفاده می گردد.

3-  روش مکانیکی یا دستی :

بهتر است ابتدا از روش مکانیکی (مانند برس زدن، شستشو دادن، صیقل دادن و ...) استفاده کرد و سپس بقیه ی روش ها را به کار برد. فلزات در برابر محلول های مختلف شیمیایی، واکنش های متفاوتی را از خود نشان می دهند. و در نتیجه رسوبات مختلفی بر روی آن ها شکل می گیرد. بنا براین برای اتخاذ بهترین روش مرمت، باید این رسوبات بررسی شوند.

مرمت کاغذ

گرچه ثبات و پایداری کاغذ به مواد خامی که در ساخت آن به کار رفته بستگی دارد، لیکن با پیدایش اسید در کاغذ، دوام آن به شدت به خطر می افتد. زیرا با هیدرولیز سلولز، استحکام مکانیکی کاغذ کاهش می یابد. این خاصیت اسیدی یا در هنگام ساخت و یا به مرور زمان بر اثر عوامل محیطی به وجود می آید. مثلا زاج که برای آهارزدن کاغذ به کار می رود، ماده ای اسیدی است. یا کاغذ که ساخته شده از مواد گیاهی است در برابر گاز انیدرید سولفور حساسیت دارد و مقدار زیادی از این گاز را به خود می گیرد و در مجاورت مقادیر جزیی فلزاتی مثل آهن و مس به اسید تبدیل خواهد شد. با اندازه گیری PH کاغذ مقدار اسیدی آن معلوم می شود. این کار با استفاده از الکترود مخصوص و یا با روش عصاره گرفتن TAPPI استاندارد انجام می شود. اگر PH کم تر از 5/5 باشد، باید حتما اسیدیته از بین برود.

یکی از راه های اسیدزدایی کاغذ استفاده از یک قلیای ضعیف به عنوان بافر است. (بافر ماده ای است که می تواند هم اسیدها و هم بازها را خنثی نماید مانند هیدروکسید کلسیم یا هیدروکسید باریم). بدین صورت که کاغذ را در محلول آب آهک اشباع شده (هیدروکسید کلسیم) و با غلظت 15% به مدت 20 دقیقه گذاشته تا اسید خنثی شود. سپس کاغذ را 20 دقیقه در محلول بی کربنات سدیم (غلظت 2%) قرار داده و در نتیجه آهک به کربنات کلسیم (گچ) تبدیل می شود، که به صورت رسوب نرم در الیاف کاغذ باقی مانده و به صورت بافر عمل می کند. لازم به ذکر است که این روش ها اصطلاحا روش های آبی یا تر نامیده می شوند و در مورد اسناد خطی که جوهر آنان در آب حل می شود کاربرد ندارد.

به دلیل ساختار کاغذ، ممکن است آسیب های مختلفی از جمله پارگی، تاخوردگی، انواع لکه ها و ... بر آن وارد شود، که هر یک روش مرمتی خاصی را می طلبد.

کاغذهایی که شکننده هستند و یا استحکام کمی دارند را دولایه کرده و یا روی یک تکیه گاه می چسبانند.برای لایه چسبانی، می توان از انواع کاغذ و یا از الیاف نایلون یا کرپولین استفاده کرد. برای این کار از چسب های متیل سلولز – پلی وینیل استات و یا از متیل سلولز و خمیرنشاسته استفاده می شود.

لکه های معمولی را در حالت خشک می توان به وسیله پاک کن، پودر پاک کن و یا دستگاه ریزگردپاش تمیز کرد. در جدول زیر انواع پاک کننده ها برای لکه های مختلف اورده شده است :

نوع لکه	پاک کننده
رنگ	اگزالیک اسید
شیر	براکس
جوهر	دی متیل فرمایید، اکتالات پتاسیم، اسیدسیتریک
خون	آب اکسیژنه
موم	تتراکلرید کربن
روغن،قیر	کلروفوم، تتراکلرید کربن،تری کلرواتیلن و اکسید منیزیم
لکه آب	اسید سیتریک، حمام آب
قهوه یا چای	پربرات پتاسیم، آب اکسیژنه

 

 

برای استحکام و مرمت نسخ خطی انجام عملیات زیر ضروری است:

1-     آهارزنی دوباره کاغذ :

عوامل مختلف محیطی باعث سستی کاغذ و در نتیجه آسیب دیدن و لک شدن آن می شود. به همین دلیل ضروری است که کاغذ دوباره آهار زده شود. برای این کار ژلاتین مرغوب (5/1 گرم) را در یک لیتر آب حل کرده و به کاغذ می زنند. در مورد نسخی که جوهر آنان در آب حل می شود می توان از محلول 2 در صد نایلون در الکل متیلیک یا اتیلیک استفاده کرد.

2-     رفع چین خوردگی ها :

اگر چین خوردگی زیاد نباشد می توان چین ها را کمی مرطوب کرد و روی آن را با ورقه آغشته به سیلیکون پوشاند و با کشیدن اتوی گرم آن را صاف کرد. برای رفع چین خوردگی های زیاد می توان آن را روی شیشه پهن نمود و با ورق خشک کن نم دار پوشاند و تحت فشار کمی قرار داد تا به تدریج خشک شده و چین و چروک از بین برود.

3-     مرمت پارگی ها :

پارگی های جفت شدنی کاغذ را می توان به وسیله متبل سلولز، پلی وینیل استات یا دیسپرسیون رزین های اکریلیک تعمیر کرد.

فواصل خالی بین شکاف ها را می توان با ترکیبی از الیاف کاغذ و یکی از مواد فوق پر کرد.

4-     پرس کردن :

برای استحکام بیشتر کاغذی که بسیار سست و شکننده است آن را بین دو ورق کاغذ مخصوص شفاف قرار می دهند که مناسب ترین این کاغذها نوع استات سلولز است. به طور کلی از سه روش برای پرس کردن استفاده می کنند :

1-     به کمک فشار و حرارت

2-     روش خشک با استفاده از ورقه ی پلاستیکی با روکش چسب

3-     روش مرطوب که با استفاده از استون ورقه پلاستیکی را نرم می کنند.

 

مرمت پارچه

پارچه با قرار گرفتن در معرض نور، گازهای مخرب موجود در هوا مانند دی اکسید سولفور و حمله حشرات مانند موریانه و بید دچار تخریب می شوند. این عوامل باعث ایجاد پارگی، چرک ها، لکه ها و از بین رفتن رنگینه های طبیعی پارچه می شود.

برای مرمت پارچه، تمکیزکاری خشک (استفاده از حلال هایی مثل تری کلرواتیلن)، مکش غبار، شستشوی خیس (در صورت ثابت بودن رنگ، می توان از حلال های صابونی، حلال چربی، اسیدهای ضعیف، آب اکسیژنه، آمونیاک و حلال های آلی استفاده کرد.) ضدعفونی و استحکام بخشی انجام می شود.

برای از بین بردن لکه چربی، روغن ومیوه می توان از محلول های قلیایی مثل آمونیاک و آب استفاده نمود. لکه های جوهر، علف ها و کپک را می توان با هیپوکلریت یا آب اکسیژنه پاک کرد. لکه های مربوط به زنگ زدگی آهن و مس با محلول رقیقی از یکی از اسیدهای استیک، فرمیک، سیتریک یا کلریدریک پاک می شود.

پارچه های آلوده به قارچ و کپک  با استفاده از روش بخوردهی با گاز تیمول یا افشانه کردن با محلول ارتوفنیل فنول ضدعفونی می شود.

مرمت نقاشی روی بوم

پس از شناسایی میزان آسیب و رنگ های اضافی می توان عمل مرمت را شروع کرد.

محافظت از سطح تابلو:

به منظور جلوگیری از ور آمدن و گم شدن ذرات سست لایه رنگ باید روی قسمت آسیب دیده لایه ای از کاغذ تیشوی ژاپنی چسباند. برای این کار باید از چسبی استفاده کرد که حلال رنگ نباشد. از جمله چسب های مورد استفاده  این کار چسب آرد، پودر سلولز، رزین های سنتری، موم، مخلوط موم و رزین، متاکریلات و وینیل استات می باشد.

ترمیم سوراخ ها و پارگی :

اگر سوراخ کوچک باشد تابلو را از طرف نقاشی شده روی شیشه قرار داده به طوری که قسمت آسیب دیده در تماس با کاغذ روغنی قرار گیرد. تکه ای از کرباس را بزرگ تر از سوراخ بریده و چند رشته از الیاف کناره ها را می کشند تا لبه ها نازک تر شود و شکل آن از جلوی تابلو دیده نشود.

کرباس را با چسب آماده شده از موم گرم و رزین در محل موردنظر می چسبانند. سپس  کاغذ روغنی را برداشته و محل سوراخ را با بتونه کربنات کلسیم و روغن بزرک پر می کنند.

برای ترمیم پارگی از پشت تابلو دولبه ی پارگی را در کنار هم قرار داده و موقتا به وسیله نوارچسب تثبیت می کنند. سپس تابلو را برگردانده و از جلو نیز قسمت پاره شده را تثبیت می کنند. تکه کرباسی را از پشت در محل پارگی می چسبانند. برای چسباندن می توان از استات پلی وینیل یا رزین های اپوکسی استفاده کرد. در صورت پاره یا سوراخ شدن تکیه گاه نقاشی، تکه ای کرباس یا تور در پشت آن قسمت می چسبانند. برای چسباندن از چسب های ذکرشده می توان استفاده کرد.

آسترگیری :

در صورتی که کرباس نقاشی به حدی آسیب دیده باشد که قادر به نگه داشتن لایه ی رنگ نباشد، یک کرباس جدید یا ماده ای مشابه در پشت نقاشی می چسبانند. این فرآیند دوبلاژ  یا آسترگیری نام دارد.

چسب مورد استفاده در این کار باید برگشت پذیر باشد و در صورت برداشتن آن ذره ای از آن در محل باقی نماند. چسب باید با دوام بوده و به کرباس آسیبی نرساند و به نقاشی تاثیر نامطلوب نگذارد. مخلوط موم- رزین که حاوی خاک رس چینی، گرد گچ و غیره می باشد به عنوان چسب مناسب برای این کار استفاده می شود.

تمیزکردن سطح نقاشی:

ممکن است لایه ای از گردوغبار، دوده و ...سطح نقاشی را پوشانده باشد. پاک کردن این لایه از روی سطح تابلوهایی که ورنی نخورده تقریبا محال است. برای این منظور می توان از روش تمیزکاری خشک استفاده کرد. برای برطرف کردن کثیفی می توان از پنبه آغشته به پاک کننده یا آمونیاک رقیق استفاده کرد.

پاک کردن ورنی :

امروزه بسیاری از آسیب های ورنی به روش احیای ورنی یا با افزودن یک لایه ورنی جدید مرمت می شود. با توجه به استحکام نقاشی، حلال را به تدریج اضافه می کنند تا جایی که تاثیر دل خواه حاصل شود.

از جمله مواد پاک کننده می توان از استون، زیلن، متانول، بنزول، اتانول،ایزوپروپانول، کلرید متیل، دیکلرید اتیلن، دی بوتیل فتالات، تری کلرواتیلن، تتراکلرید کربن، آمونیاک، اتر و تولوئن نام برد.

برداشتن رنگ های اضافی :

امروزه رنگ هایی را که در گذشته به منظور پوشاندن سطوح آسیب دیده و یا منطبق کردن نقاشی به سلیقه ی روز به نقاشی اصلی اضافه می شد، از سطح نقاشی پاک می کنند تا وضعیت اصلی نقاشی قابل رویت شود.برای این کار از حلال استفاده نمی شود این کار به وسیله ورقه کردن و تراشیدن رنگ در زیر ذره بین به وسیله تیغ بیستوری انجام می گیرد.

این لایه ها را می توان به کمک خمیر متشکل از پارافین، موم، متانول، تولوئن،تترالین یا حلال های مشابه برطرف کرد.

 

دکتر نظام الدین نوری