وظیفه رسانه ها از نگاه نبوی (ص)

یکی از وسایل مهمی که در جامعه ما می تواند موجب بالا رفتن سطح فرهنگ اسلامی شود، رسانه‌ها می‌باشد.

مقدمه

بی شک یکی از وسایل مهمی که در جامعه ما می تواند موجب بالا رفتن سطح فرهنگ اسلامی شود، رسانه‌ها می‌باشد که در رأس آن رسانه ملی است. اگر در صدر اسلام، آداب و رسوم دینی و اخلاقی توسط نوشته و زبان و مانند آن به گوش جهانیان می‌رسید و پیامبر اکرم(ص) برای آن یک ضوابطی قرار داده بودند، در عصر حاضر نیز پیام رسانی دینی با قالب جدیدتر به میدان آمده است که در شرایط حاضر، بیشترین سهم را رسانه ملی بر دوش گرفته است. پر واضح است که «ترویج ارزش های اسلامی» و «حفظ نظام اسلامی» بزرگ‌ترین وظیفه رسانه ملی می‌باشد که می‌تواند در سایه انجام این دو تکلیف اصلی و خطیر، جامعه اسلامی را به سوی کمال و وحدت کلمه سوق دهد. در این نوشتار برآنیم تا با بهره‌گیری از سخنان پیامبراکرم(ص)، وظایف و رسالت‌های رسانه ملی را بررسی و تبیین نماییم.

مفهوم ‌شناسی رسانه

یکی از پدیده های جدیدی که امروزه در ارتباط با جامعه و فرهنگ، مورد توجه جامعه شناسان قرار گرفته، پدیده ی رسانه‌ها و وسایل ارتباط جمعی است. برخلاف گذشته که انتقال فرهنگ در سطحی محدود و بسیار کند و تدریجی صورت می‌گرفت، امروزه با گسترش رسانه‌ها، جریان انتقال و اشاعه ی فرهنگ در سطحی وسیع و در زمانی کوتاه صورت گرفته و مجموعه ی وسیعی از معانی در نظام فرهنگی در کل جامعه گسترش می یابد. شاید بتوان گفت «هر وسیله ای که پیامی را منتقل کند، رسانه است» امّا این، ساده سازی است و نمی‌تواند ابعاد مختلف رسانه را نشان دهد. اگر هم بگوییم «رادیو و تلویزیون و مطبوعات و کتاب و سینما و حتّی اینترنت، رسانه هستند» باز هم بخشی از این مفهوم را نادیده گرفته ایم و به ویژه فرهنگ بومی و سنتی و شرقی و حتّی اسلامی خود را نادیده انگاشته ایم. بنابراین، بهتر است بگوییم: «رسانه، موجود زنده ای است که پیامی را از یک پیام ساز به یک پیام‌گیر (مخاطب) منتقل می‌کند.» اگر این گونه به رسانه نگاه کنیم، نتایج زیر گریزناپذیرند:

1) رسانه‌ها تمام ویژگی‌های موجود زنده را دارا هستند و پا را از صِرف برقراری ارتباط و انتقالِ پیام فراتر می‌گذارند و خود، تبدیل به «پیام ساز» می شوند.

2) طبق این دیدگاه، محصول پخش شده از یک رسانه، خود، به رسانه تبدیل می شود. اگر مک‌لوهان گفت:

The Media is the Message

ما می‌گوییم:

The Message is the Media

این دو همواره به صورت یک جریان پیوسته به همدیگر تبدیل می‌شوند و دایره ای تشکیل می‌دهند که در هر نقطه که یکی به پایان برسد، از همان نقطه دیگری شروع می‌شود.

3) طبق این تعریف، موارد زیر رسانه‌اند و حتّی بر اساس ویژگی‌های جهانی امروزین، همه، رسانه جمعی‌اند: «رادیو، تلویزیون، مطبوعات، کتاب، سینما، رایانه شخصی، نوار، ویدیو، سی دی، دی وی دی، اینترنت، صفحات وب، وبلاگ، رادیو بلاگ، فتوبلاگ، ویدیو بلاگ، پادکست، تلفن‌های همراه، تریبون، منبر، محراب، مأذنه و مناره، خود اذان، مقام (در فرهنگ ایرانی و اسلامی)، گنبد و بقعه، عکس، فیلم، کارتون و پویانمایی، تابلو، بیل‌بورد (تابلوهای خیابانی)، آرم (نشانه)، دیوار نوشته، بازی (گیم)، و...».(1)

تقسیم بندی رسانه

الف- رسانه های چاپی (printed media) مانند روزنامه و مجله.

ب- رسانه های الکترونیک (electronic media) مانند رادیو و تلویزیون

ج- رسانه های دیجیتال (digital media) مانند سی دی، دی وی دی، هارد دیسک، فلاپی دیسک و فلش دیسک.

کارکردهای سه گانه رسانه ها

محققان و صاحب نظران، سه کارکرد عمده برای رسانه ها تعریف و تبیین کرده اند:

1) نظارت بر محیط: جمع‌آوری و توزیع اطلاعات در مورد رویدادهای محیطی، هم در داخل و هم در خارجِ یک جامعه خاص.

2) همبستگی بخشی از جامعه در واکنش به محیط.

همبستگی در اینجا شامل تفسیر اطلاعات مربوط به محیط و توصیه در مورد نحوه رفتار در واکنش به این رویدادها می‌باشد. این فعالیت تا حدودی به عنوان ویرایش شناخته می شود.

3) انتقال میراث اجتماعی از نسلی به نسل دیگر.(2)

پیوند دین و رسانه

امروزه حضور گسترده رسانه های جمعی در جهت‌دهی به افکار عمومی جهان، از واقعیات انکارناپذیر می‌باشد که دنیای معاصر را از حیث ساخت و محتوا، تحت‌تأثیر قرار داده است. این معنا تا بدانجا پیش رفته که عصر حاضر را عصر رسانه‌ها نامیده اند. عصری که بحران معنویت نیز بشرِ قرن تکنولوژی را متأثر ساخته تا آنجا که شکلا‌گیری گسترده ادیان نوظهور را خصوصاً در جوامع صنعتی شاهد هستیم. بی شک این موضوع، اهمیت ادیان سنتی را نیز در نظامی از بازتعریف مبانی خود قرار داده و آنها را در راستای تشکیل پیوندهای سیستماتیک با سایر حوزه‌ها فعال نموده است؛ یکی از مهم‌ترین این پیوندها، در عرصه دین و رسانه نمود پیدا می‌کند. بر این اساس، کارکردهای رسانه نیز متأثر از این نوع پیوندها گردیده است که این مقوله را در حوزه دین می‌توان به خوبی از میان گزاره های ارزشیِ دین‌داران و دین‌مداران جستجو نمود.

قرآن کریم و اخلاق رسانه ای

خداوند متعال که توسط پیامبرش، پیام الهی خود را به مردم ابلاغ کرد، همواره بر این نکته تأکید می‌فرماید که در راه اطلاع‌رسانی و فرهنگ‌سازی دینی، اصل پیام را بدون هیچ کم و کاستی به گوش مردم برساند و در این راه مقدس، جز آرمان‌های دینی و اسلامی، ملاحظه هیچ شخص حقیقی یا حقوقی را نکند. چنانچه در مسأله غدیر خم از رسول اکرم(ص) می‌خواهد که ولایت حضرت علی(ع) را به گوش جهانیان برساند و در این امر الهی هیچ قصوری صورت نگیرد:

(یا ایها الّرسول بلّغ ما انزل إلیک من ربک و إن لم تفعل فما بلّغت رسالته).(3)

ای رسول! آنچه را که از سوی خدا به تو رسید، ابلاغ کن و اگر انجام ندهی، رسالت خود را انجام نداده‌ای».

در کنار این مطلب، اطلاع‌رسانی و تبلیغ از منظر قرآن کریم با ضوابط و اخلاق خاصی همراه است و باید از اشاعه مطالب کذب و غیرواقعی دوری نمود و مطالبی را در میان مردم ارائه نمود و مطالبی را در میان مردم ارائه کرد که دارای سندیّت بوده و اخلاق اسلامی را ترویج نماید؛ چنانچه قرآن کریم در این باره می‌فرماید:

(وَ لا تَقْفُ ما لیسَ لکَ بهِ علمٌ)؛ (4)

«و آنچه را که بدان علم نداری، پیروی مکن».

پیامبر اکرم(ص) و اخلاق رسانه‌ای

بی‌تردید می‌توان رسانه‌های مختلف جامعه را، مبلغان امروز بدانیم که هر کدام رسالت گسترش ایمان و اخلاق را بهتر انجام دهند، در زمره رسانه های دینی و اخلاقی قرار می‌گیرند. در رأس این رسانه ها، رسانه ملی قرار دارد. پیامبر اسلام (ص) که خود بزرگ‌ترین اطلاع‌رسانی دینی را به واسطه قرآن کریم و بیانات شیوای خود انجام دادند، اخلاق و وظایف خاصی را از پیام رسانان و اصحاب رسانه انتظار دارند که عبارت‌اند از:

1. ظرفیت‌سنجی مخاطب

یکی از امور مهمی که همواره می‌بایست به عنوان خط‌ مشی اصلی اصحاب رسانه باشد، توجه به ظرفیت و دامنه علمی مخاطب خود می‌باشد. خیلی از مسائل اگرچه صحیح و منطقی می‌باشد، ولی گاهی مصلحت نیست که در اختیار افکار عمومی قرار گیرد؛ چرا که مخاطب، ظرفیت دریافت چنین مطلبی را ندارد. رسانه ملی باید مطالبی را انتخاب کند که در حد متوسطِ ظرفیت مخاطبان باشد و از ارائه مطالب و اخباری که بالاتر از ظرفیت و سطح علمی مردم می‌باشد، پرهیز نماید؛ زیرا این خود می‌تواند ایجاد چالش نماید. به همین خاطر پیامبر اکرم(ص) درباره رعایت ظرفیت مخاطب چنین می‌فرماید:

«انّا معاشرُ الأنبیاءِ امرنا ان نکلّم الناسَ علی قدر عقولهم؛(5) ما پیامبران، مأموریم که با مردم بر اساس میزان عقل و تدبیرشان صحبت نماییم».

2. همراهی و همدلی با مخاطبان

بی‌تردید رسانه ملی می‌تواند مرکزی برای انس و الفت جامعه اسلامی باشد و وحدت اسلامی را در سایه ولایت الهی، برای مردم به ارمغان آورد. رسانه ملی وظیفه دارد که همواره به عنوان بلندگوی جامعه اسلامی با ایجاد و پخش برنامه‌های مناسب و در شأن مردم اسلامی، روحیه همدلی و همیاری را در جامعه ایجاد نماید؛ به شکلی که جامعه اسلامی احساس کند که یک دوستی و یگانگی دینی بین آحاد مردم وجود دارد. چنانچه وجود مقدس پیامبر اسلام(ص) همدلی با مردم را بزرگ‌ترین وظیفه خود دانسته و می‌فرمود:

«امرنی ربّی بمداراة الناسِ کما امرنی بأداء الفرائضِ؛ (6) خداوند، مرا به مدارا کردن با مردم دستور داد همان طور که به انجام واجبات فرمان داده است».

3. توجه دقیق به احکام اسلامی

مردم جامعه ما به گونه‌ای هستند که رسانه ملی را تریبون ارزش‌های اسلامی می‌دانند و هر چه را که از این رسانه پخش شود، برای خود حجت می‌دانند. با این شرایط، رسانه ملی می‌بایست آداب و دستورهای اسلامی را در سرلوحه کار خود قرار دهد و بیش از همه چیز باید توجه داشته باشد که محتوا و قالب برنامه‌هایش با احکام اسلامی تطبیق داشته باشد و این انتظاری است که همه مردم از این رسانه ارزشمند و تأثیرگذار دارند. مشی و اخلاق پیامبر اکرم(ص) مطابق با دستور الهی و قرآن کریم بود و هیچگاه از این محور خارج نمی‌شد. چنانچه در روایت است:

«کان خلقهُ القرآن؛ (7) اخلاق و رفتار رسول‌اکرم(ص) براساس قرآن بود».

4. صداقت و واقع‌گرایی

ارزش رسانه ملی به این است که برنامه‌هایی را در دستور کار خود قرار دهد که به دور از دروغ و مبالغه و اغراق باشد. گاهی در برخی برنامه‌ها مطالبی ارائه می‌گردد که مطالب کوچک، بزرگ و مسائل بزرگ، کوچک می شود و این رهنمودها را نمی‌توان در جامعه پیاده نمود. رسانه ملی باید دقت نماید که گزارش‌ها صادقانه و برنامه‌ها در حد سطح عادی و متوسط افراد باشد و اموری در جامعه ترویج شود که سنگین و خارج از حیطه عملی افراد نباشد. چنانچه پیامبراکرم(ص) دوری از تکلّف و نمایش دروغین را از برنامه‌های اصلی پیامبران دانسته و می‌فرماید:

«نحنُ معاشرُ الأنبیاء و الاُمناء و الأتقیاء براءٌ من التَّکَلُّفِ؛ (8) ما گروه پیامبران و صادقان و متقیان، از تکلف به دور هستیم (و زحمت بی‌جا برای خود و دیگران ایجاد نمی‌کنیم)».

5. دوری از ایجاد منازعات اجتماعی

نشریه فرهنگ کوثر شماره 80رسانه ملی باید مروج وحدت اسلامی در جامعه باشد و تمام سعی خود را نماید که از هر گونه کاری که موجب تفرقه در جامعه می‌شود پرهیز نماید. عیب‌جویی از افراد و تمرکز بر نقاط ضعف اشخاص و... از جمله چیزهایی است که وحدت جامعه را مورد تزلزل قرار می‌دهد؛ لذا رسانه ملی باید به این نکته توجه خاص داشته باشد. البته همه جا نمی‌توان این فرمول را پیاده کرد و در شرایطی که افرادی بخواهند با مشی و رفتار خائنانه خود، جامعه را به سوی نابودی کشانده و ارکان و هویت نظام را زیر سؤال ببرند، رسانه ملی وظیفه دارد که این افراد و جریانات را به مردم معرفی کند و جامعه را از فتنه های آنها مطلع سازد. به هر حال انتظاری که از رسانه ملی می رود، این است که وحدت اسلامی را حول محور مستحکم «ولایت فقیه» در جامعه نهادینه کند.

از اخلاق پیامبر اکرم(ص) این بود که از عیوب مردم دوری می‌نمود و به نقاط قوت مردم توجه می‌نمود. امام صادق(ع) می‌فرماید:

«لا تطعنوا فی عیوب من اقبل الیکم بمودّته فأنّها لیست من اخلاق رسول اللهِ؛ (9)

درباره کسی که با شما آشنا و دوست است، عیب‌جویی نکنید؛ زیرا این، از اخلاق رسول اکرم(ص) نبوده است».

6. صلابت و قاطعیت

یکی دیگر از وظایفی که از رسانه ملی انتظار می‌رود، صلابت در انجام تکالیف اسلامی می‌باشد. گاهی مصلحت اقتضاد می‌کند که رسانه ملی مطالبی را ارائه نماید که به ذوق گروه خاصی خوش نمی‌آید ولی منافع اصلی آن، نصیب آحاد مردم می‌گردد. در اینجا می‌بایست رسانه ملی صلابت اسلامی خود را به منصه ظهور گذارد و به خاطر اسلام و احکام مقدس دینی، رعایت هیچ گروه و جریانی را ننماید و فقط با توجه به منویات رهبری، برنامه های خود را ارائه نماید.

باندگرایی و توجه به جریانی خاص و... از چیزهایی است که رسانه ملی باید از آن پرهیز کند و با قاطعیت تمام، مطالب صحیح و اسلامی را در اختیار مردم قرار دهد. پیامبر اکرم(ص) دارای صلابت فوق‌العاده‌ای در راه خداوند متعال بود و فقط رعایت مصالح الهی را می‌نمود؛ چنانچه در روایت آمده است که:

«کانَ رسول الله(ص) یغضب لرّبه و لا یغضب لنفسِهِ؛ (10) رسول اکرم(ص) برای پرورودگارش غضب می‌کرد و صلابت نشان می‌داد و برای مصالح شخصی خود خشمگین نمی‌شد».

پی نوشت ها :

1. مبانی انسان‌شناسی، دکتر محمود روح الامینی، انتشارات عطار، ص147.
2. http://mgozal.persianblog.ir
3. مائده/67 .
4. اِسراء/36 .
5. کافی، ج1، ص23 .
6. همان، ج2، ص 117 .
7. محجة‌البیضاء، ج4، ص120 .
8. مصباح‌الشریعه، ص140؛ کافی، ج6، ص 276.
9. کافی، ج8، ص150.
10. مستدرک الوسائل الشیعه، ج7، ص203.

منبع:

غلامرضا صالحی، نشریه فرهنگ کوثر شماره 80